Ο Μαΐστωρ Ιωάννης Παπαδόπουλος ο Κουκουζέλης, Γρ. Στάθη

Ο Μαΐστωρ Ιωάννης Παπαδόπουλος ο Κουκουζέλης, Γρ. Στάθη (Περίληψη, Άγγ. Σέφκα)

Ο Άγιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης,
φορητή εικόνα ιστορηθείσα
υπό Ν. Παπαθανασίου

Ο μουσικολόγος Γρ. Στάθης διάλεξε από το βήμα της Αίθουσας Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών να εκφωνήσει, στα πλαίσια της Στ’ Μουσικολογικής Σπουδής, έναν λόγο γύρω από το πρόσωπο του μεγάλου μελουργού Ιωάννη Κουκουζέλη, εξυμνώντας, έτσι, τα μουσικά του κατορθώματα και ρίχνοντας το φως της έρευνας στις ζοφερές μυθιστορηματικές βιογραφίες.

Αρχικά, ο ομιλητής υπενθυμίζει την αγιότητα του προσώπου του Ιωάννη Κουκουζέλη και την θέσπιση της εορτής του μαζί με εκείνη του Ρωμανού του Μελωδού, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για αξιόπιστες έρευνες και αξιόλογη διεξαγωγή συμπερασμάτων, που δε θα προσβάλλουν την αγιότητα του. Τολμάει, μάλιστα, να καυτηριάσει τις εσφαλμένες εντυπώσεις περί καταγωγής και χρονολογικής τοποθέτησης του βίου του Μαΐστορος, προτείνοντας ως αξιόπιστη πηγή μελέτης την εργασία του A. Jakovljevic, που πάτησε στα ίχνη της διατριβής του E. Williams.

Όσον αφορά στην εποχή που έζησε ο Ιωάννης Κουκουζέλης, ο Γρ. Στάθης επισημαίνει χωρίς δισταγμό τα άτοπα συμπεράσματα προγενεστέρων του, με κυριότερο εκείνο που θέλει τον μεγάλο συνθέτη να ζει για περισσότερους από τέσσερεις αιώνες. Ο ομιλητής παραθέτει το περιεχόμενο κάποιων σημαντικών χειρογράφων που αποδεικνύουν πως ο Κουκουζέλης ήταν σύγχρονος και ομογάλακτος μουσικά του Ξένου Κορώνη και μαθήτευσαν παρά τους πόδας του Ιωάννου Γλυκέως, ο οποίος εχρημάτισε Πατριάρχης το α’ τέταρτο του 14^ου αι. Μάλιστα, γνωρίζουμε, σύμφωνα με κάποιον κωδικογράφο Αθανάσιο, όπως αναφέρει ο μουσικολόγος, πως ο μεγάλος Μαΐστωρ δεν ζούσε το έτος 1341. Άλλες σημαντικές ημερομηνίες για τον μεγάλο συνθέτη είναι το 1309, που έχουμε την ιδιόχειρη υπογραφή του σε ένα Ειρμολόγιο, ενώ το 1332 εκτός από την παρουσίαση μεγάλων συνθέσεών του, όπως τα «Ανοιξαντάρια», που δείχνουν την τόλμη του να προχωρήσει σε ένα νέο είδος σύνθεσης, την «Καλοφωνία», του απονέμεται από άλλους ο τίτλος «Μαΐστωρ», δείγμα του σεβασμού και της εκτίμησης, που σίγουρα κάποιος αποκτά σε μια σχετικά ώριμη ηλικία. Οπότε, σύμφωνα με τον Γρ. Στάθη, ο Κουκουζέλης πρέπει να γεννήθηκε κάπου στην δεκαετία του 1270 και να πέθανε πριν το 1341.

Εν συνεχεία, ο ομιλητής παρουσιάζει ένα δείγμα της πληθώρας των έργων του Ιωάννου Κουκουζέλη, που δεν αφορούσε μόνο το τρίπτυχο του Εσπερινού, του Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας, αλλά φαίνεται πως ο συνθέτης είχε διευρύνει σε μεγάλο βαθμό το φάσμα της θεματολογίας των έργων του εμπλουτίζοντας το Μαθηματάριο και το Κρατηματάριο. Άλλωστε, σύμφωνα πάντα με τον μουσικολόγο Γρ. Στάθη, ήταν αυτός που εξύψωσε την Καλοφωνία, ακολουθώντας πιστά τον Ιωάννη τον Γλυκύ, αλλά και του προ αυτού, Νικηφόρου του Ηθικού. Δεν αμελεί, μάλιστα, να υπογραμμίσει το αξιοπρόσεχτο ποιητικό και υμνογραφικό χάρισμα του Μαΐστορα. Δίκαια, όπως τονίζει ο εισηγητής, καθιερώθηκε στη συνείδηση συγχρόνων και μεταγενεστέρων ως ένας των μεγαλυτέρων διδασκάλων μέσω της παγίωσης και της διάδοσης των συνθέσεών του, αλλά ας μην υπερτονίζεται η συμβολή του εις βάρος των προγενεστέρων του σοφών διδασκάλων, πάνω στα χνάρια των οποίων βάδισε.

Όλα τα παραπάνω, σαφώς, μπορούν μόνο να δικαιολογήσουν όλους εκείνους του χαρακτηρισμούς που συγκεντρώθηκαν γύρω από το πρόσωπο του και εγκωμιάζουν το έργο, αλλά, και την ζωή του. Ο μεταγενέστερός του, Μανουήλ Χρυσάφης, τον κοσμεί με πληθώρα επιθέτων, από «θαυμασιώτατος» και «χαριτώνυμος» μέχρι «μέγας διδάσκαλος», ενώ σε άλλο χειρόγραφο ανωνύμου συγγραφέως αποκαλείται από «μακαριώτατος» μέχρι και «Άγιος». Αυτή είναι η μοναδική αναφορά, όπως υπογραμμίζει ο ομιλητής, που χαρακτηρίζεται και ως Άγιος σε χειρόγραφο. Αυτό από την άλλη δεν εμπόδισε, όμως, την τέχνη της εικονογραφίας να τον απεικονίσει έτσι. Γι’ αυτόν τον λόγο παρουσιάζεται ως μελουργός και ψάλτης, ως πρίγκιπας, ως μοναχός και άλλες φορές, μάλιστα, ως συνυπάρχων αξιόλογων μορφών της Ψαλτικής Τέχνης, του οσίου Ιωάννου του Δαμασκηνού και του οσίου Γρηγορίου του Δομεστίκου.

Ο εισηγητής, πριν ολοκληρώσει τον λόγο του, διαλέγει να αναφερθεί επιγραμματικά, αλλά καθ’ όλα ολοκληρωμένα, σε ένα μείζων θέμα, που αφορά την καταγωγή του μεγάλου μεσαιωνικού συνθέτη. Κατ’ αρχάς, αναλύει την ζωή του Ιωάννη Κουκουζέλη σύμφωνα με την παλαιότερη πηγή του «Βίου» του, γραμμένη περί τα διακόσια χρόνια μετά την κοίμηση του, την οποία πιθανώς έχει γράψει κάποιος ημιμαθής Σλάβος, με σαφές κίνητρο τον εκβουλγαρισμό του συνθέτη. Αυτός, σύμφωνα με τον Γρ. Στάθη, παραθέτει μια σειρά γεγονότων της ζωής του Κουκουζέλη, που έχουν αρκετά μυθιστορηματικό χαρακτήρα και στοχεύουν  ξεκάθαρα στη διαμόρφωση της λανθασμένης ιδέας πως μπορεί να είχε σλαβική καταγωγή.

Ωστόσο, εύστοχα ο ομιλητής επιχειρηματολογεί περί της ελληνικότητας του ονόματος του συνθέτη, καθώς το «Κουκουζέλης» προέρχεται από την παραφθορά της λέξης «κουκούτζι», που χρησιμοποιούσαν ευρέως οι Ρωμηοί της εποχής, αλλά και το ελληνικότατο «Παπαδόπουλος», που υπογραμμίζει τη λευιτική του ρίζα.  Επιπλέον, ο Γρ. Στάθης καυτηριάζει το γεγονός της εσφαλμένης εντύπωσης για τον τίτλο του έργου του «η βουλγάρα», που δεν έχει εθνικό περιεχόμενο, αλλά προέρχεται από το ζωικό βασίλειο, όπως και τόσα άλλα μέλη της Ψαλτικής Τέχνης που τυχαίνει να τιτλοφορούνται με τον ίδιο τρόπο. Ομοίως, η καταγωγή του από το Δυρράχιο, που ήταν κτήση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υποδηλώνει πως μόνον ελληνική παιδεία θα μπορούσε να λάβει, ενώ δεν λησμονείται η παραμονή του σε ελληνικό μοναστήρι, και όχι σε σλάβικο, που ακόμα και εκείνα αναφέρουν το όνομά του στις τοιχογραφίες με ελληνικούς χαρακτήρες.

Εν κατακλείδι, ο Γρ. Στάθης με τη συγκεκριμένη ομιλία του για την ζωή και το έργο του μεγάλου συνθέτη της Ψαλτικής Τέχνης απάντησε σε πολλά ερωτηματικά, όπως τον χρόνο δράσης του κι την καταγωγή του, και ανέδειξε ακόμα παραπάνω, το ήδη εξυψωμένο από τη φύση του, έργο του Μαΐστορος Ιωάννη Παπαδοπούλου του Κουκουζέλη.

Περίληψη του μεταπτυχιακού φοιτητή Βυζαντινής Μουσικολογίας Άγγελου Σέφκα πάνω στη μελέτη του Γρηγορίου Στάθη με τίτλο: «Ο Μαΐστωρ Ιωάννης Παπαδόπουλος ο Κουκουζέλης», 1986.