Άμωμος, Εγκώμια, Ευλογητάρια (Τυπική Διάταξη)

Άμωμος, Εγκώμια, Ευλογητάρια

Τυπική Διάταξη - Διορθώσεις & Επισημάνσεις

Για όσους η Μεγάλη Παρασκευή αποτελεί κάτι ξεχωριστό για την σχέση τους με το Θεό, λιγότερο ή περισσότερο είναι η ημέρα των Εγκωμίων και της Περιφοράς του Επιταφίου. Τελείται, όμως, ορθά η ψαλμώδηση των Εγκωμίων ή αποτελεί μια λατρευτική πράξη που βασίζεται στο συναίσθημα, την εθιμοτυπία και την απόφαση "να μη χαλάσουμε το χατίρι του κόσμου"; Πάντως, φέτος (Μεγ. Εβδομάδα, 2020) είναι ευκαιρία να μάθουμε να ευχαριστούμε Αυτόν που από υπερβάλλουσα αγαθότητα ταπεινώθηκε και έπαθε για εμάς κάνοντας το ελάχιστο, πράττοντας το λειτουργικά ορθρόν.

Ο Άμωμος, στους περισσότερους από εμάς, είναι γνωστός από την Νεκρώσιμη Ακολουθία. Κατ' ουσίαν, όμως, πρόκειται για ένα Κάθισμα (ιζ' Κάθισμα), δηλαδή ένας Ψαλμός του Δαυίδ (118ος) χωρισμένος σε τρεις στάσεις, όπως και το ιη' Κάθισμα που αναγιγνώσκεται στις Προηγιασμένες Θείες Λειτουργίες (τα "Προς Κύριον"). Καθημερινά, κατά τη μοναστική πράξη, διαβάζεται στην ακολουθία του Μεσονυκτικού, ενώ τα Σάββατα και τις Κυριακές αναγιγνώσκεται αντί της γ' Στιχολογίας των Καθισμάτων και έπονται αυτού, ως κορωνίδα, τα Ευλογητάρια, νεκρώσιμα ή αναστάσιμα. Μάλιστα, ο στίχος "εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, δίδαξόν με τὰ δικαιώματά σου" που προηγείται των Ευλογηταρίων και είναι και ο λόγος που ονομάζονται έτσι, είναι ο 12ος στίχος του 118ου Ψαλμού. Επομένως, ο Άμωμος και τα Ευλογητάρια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Γι' αυτό και τις Κυριακές που δεν προβλέπονται Ευλογητάρια, όπως η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως ή των Βαΐων, ο Άμωμος απουσιάζει και ψάλλεται αντί αυτού ο Πολυέλεος και το Κάθισμά του. Όλα αυτά λαμβάνουν χώρα, σαφώς, μετά τα Απολυτίκια του Όρθρου και τις πρώτες δύο στιχολογίες των Καθισμάτων.

Κατά δε την Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ, δηλαδή στην ακολουθία του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου στιχολογείται ο Άμμωμος και τα Ευλογητάρια. Επιπλέον, κάθε στίχος του Αμώμου επιδέχεται και ένα εγκωμιαστικό τροπάριο, τα οποία έχουν τρόπον τινά χαρακτήρα Επικήδειου Λόγου, φανερώνοντας το ποιόν του κεκοιμημένου. Έτσι σύμφωνα με την τάξη: Μετὰ ταῦτα [τα απολυτίκια] ἀρχόμεθα ψάλλειν μετὰ μέλους τὰ ἑπόμενα Τροπάρια, ἤτοι τὰ ἐγκώμια, μετὰ τοῦ Ἀμώμου, εἰς στάσεις τρεῖς, λέγοντες ἀνὰ Στίχον ἐξ αὐτοῦ μεθ' ἓν ἕκαστον Τροπάριον. Ἐκφωνεῖ δὲ ὁ πρῶτος Χορός [τον στίχον και ψάλλει το τροπάριον]. Ως εικός, στο τέλος της κάθε στάσης υπάρχει το δοξαστικό και το "καὶ νῦν ...", τα οποία έχουν δικό τους τροπάριο, και  μετά την ολοκλήρωσή τους επαναλαμβάνεται το πρώτο Εγκώμιο. Κάθε πρώτο Εγκώμιο αποτελεί αυτόμελο τροπάριο και τα υπόλοιπα προσομοιάζουν σε αυτό. Ομοίως συμβαίνει και στις επόμενες δύο στάσεις του Αμώμου, όπως αυτές υπάρχουν χωρισμένες στο Ψαλτήριο, των οποίων έπεται συναπτὴ μικρὰ παρὰ τοῦ Ἱερέως καὶ ἡ Ἐκφώνησις. Του Αμώμου μετά Εγκωμίων ακολουθούν τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια σε ήχο πλάγιο του Α' και μέλος αργοσύντομο στιχηραρικό. Είθισται δε σε σύνθεση του Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου, όπως και τις Κυριακές στον Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό.

Όπως προκύπτει από τα προαναφερθέντα, η τυπική διάταξη που ακολουθείται στους, περισσότερους, ενοριακούς ναούς δεν σχετίζεται με την ορθή λειτουργική πράξη. Τα εγκώμια λέγονται άνευ στίχου, δηλαδή καταλιμπάνεται ο Άμωμος. Αυτό έχει ως συνέπεια, ιερείς και ψάλτες να μην γνωρίζουν την πραγματική τους λειτουργική θέση, και κατ' επέκτασιν τα "μετακίνησαν" μετά τον Κανόνα του Τριωδίου. Αναρωτιέμαι πως θα τους φαινόταν να ψάλλονται τα ευλογητάρια μετά τον Εξάψαλμο ή πριν την Δοξολογία. Μάλλον πράγμα απροσάρμοστο και όντως ανήκουστο.

Έτσι, λοιπόν, φέτος η απουσία των πιστών αποτελεί και μια ευκαιρία περισυλλογής και καλλιέργειας. Είναι ευκαιρία να επανέρθει η ευταξία, που δεν στηρίζεται στο τί είναι ευάρεστο στους ανθρώπους αλλά στον Κύριο, Αυτόν που από υπερβάλλουσα αγαθότητα ταπεινώθηκε και έπαθε για εμάς.

Αγγ. Σέφκας

Η "Παρισταμένη", μοιρολόγι της Μεγάλης Παρασκευής (Μουσικό Κείμενο)

Η "Παρισταμένη", μοιρολόγι της Μεγάλης Παρασκευής.

Από την Κρήτη στη Θεσσαλονίκη.

Αδιαμφισβήτητα, οι μέρες της Μεγάλης Εβδομάδας αποτέλεσαν και αποτελούν πηγή έμπνευσης για πολλές τέχνες, όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, η μουσική αλλά και η λογοτεχνία. Όσον αφορά στη λογοτεχνία, είτε αυτή είναι λόγια είτε λαϊκή, οι γραφίδες των ποιητών πάντοτε ανέδειξαν σπουδαία έργα, επηρεαζόμενα κυρίως από την υμνολογία των ημερών και κυρίως από τους εγκωμιαστικούς ύμνους, όπως αυτοί ψάλλονται στον Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου.

Ανάμεσα σε αυτά τα ποιήματα είναι και αυτό που τιτλοφορείται ως η "Παρισταμένη", εξαιτίας της πρώτης λέξης του ποιήματος. Είναι γραμμένο στη δημοτική διάλεκτο, αλλά σε πολλά σημεία επιλέγονται τύποι της καθαρεύουσας, οι οποίοι έλκουν τη χρήση τους στην επιρροή από την εκκλησιαστική υμνολογία. Ο στίχος ακολουθεί την μετρική πολλών ασμάτων της δημοτικής και είναι ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Περιγράφεται πλήθος εικόνων που αγγίζουν το παρόν, την ώρα της Σταύρωσης, αλλά και το παρελθόν, τα Άχραντα Πάθη αλλά και στιγμές της Παναγίας Μητέρας με τον Θεάνθρωπο Υιό της ή οι στιγμές ευεργεσίας του ανθρωπίνου γένους από τον Μεσσία. Έτσι, γίνεται σαφής ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Κυρίας Θεοτόκου, την οποία περιτριγυρίζουν για συμπαράσταση οι μορφές όλων των πιστών που συμμετέχουν στο Θείο Δράμα, όπως γίνεται κατανοητό στο τέλος του ποιήματος. Στο τέλος του, όπως κάθε ομάδα τροπαρίων στην λατρεία της Εκκλησίας χρησιμοποιείται έμμεσα η φράση "δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι".

Το συγκεκριμένο μοιρολόγι φαίνεται πως έχει καταγωγή από την Κρήτη, και μάλιστα από την Ιεράπετρα, στην οποία επιβιώνει ως τις μέρες μας. Δεν υπάρχει χρονολόγηση για το πότε γράφτηκε, αλλά η γλώσσα του ποιήματος προδιαθέτει κάποιον να το εντάξει όχι νωρίτερα από τα μέσα του 19ου αι.. Αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι και το γεγονός πως το ίδιο ποίημα με κάποιες φραστικές παραλλαγές συναντάται και στη Ν. Μαγνησία Θεσσαλονίκης. Αν και η κωμόπολη κατοικείται, κυρίως, από οικογένειες με μικρασιατικές ρίζες, φαίνεται πως κάποιος έφερε το έθιμο στη Βόρειο Ελλάδα ερχόμενος από την Κρήτη. Ίσως ο συνδετικός κρίκος αυτής της αλυσίδας να είναι ο μακαριστός πατήρ Άγγελος, ο οποίος υπηρέτησε ως εφημέριος την ενορία του Αγ. Παντελεήμονος Ν. Μαγνησίας.

Άξιο αναφοράς είναι και το γεγονός πως το συγκεκριμένο ποίημα ψάλλεται σε διαφορετικό λειτουργικό πλαίσιο στη Θεσσαλονίκη σε σχέση με την Κρήτη και, μάλιστα, με διαφορετικό τρόπο. Αρχικά, στην Κρήτη ψάλλεται, όπως φαίνεται εκτός της ακολουθίας του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής κατά την διάρκεια του στολισμού του επιταφίου, ενώ στη Θεσσαλονίκη μετά το Στ' Ευαγγέλιο του ίδιου Όρθρου. Στη μεν Ιεράπετρα η απόδοση είναι πιο λογαοιδική (Ημερ. Προσπέλασης - 16/4/2020: https://www.youtube.com/watch?v=FKjgCwXk3zo), ενώ στη Ν. Μαγνησία περισσότερο μελισματική με δύο μελωδικά μοτίβα, εκ των οποίων το δεύτερο επικρατεί σε στίχους με επιφώνημα (βλ. παρακάτω την καταγραφή με επιλογή στίχων).

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως είναι πράγματι αξιέπαινη η διάσωση και η διατήρηση ενός εθίμου που σώζεται με την προφορική παράδοση από γενιά σε γενιά και η μεταφορά και η αποδοχή του από περιοχή σε περιοχή δηλώνει το κοινό λαογραφικό υπόβαθρο των Ελλήνων.