Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου (4ο Μέρος)

Από την εργασία του Άγγελου Σέφκα: 

Οι μεγάλοι Θεωρητικοί του Βυζαντίου και του Μεταβυζαντίου και τα κυρίως θέματά τους Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Χειμερινό Εξάμηνο του Ακαδημαϊκού Έτους 2017 - 2018).

Κύριλλος Μαρμαρηνός, Επίσκοπος Γάνου και Χώρας.

Ο Κύριλλος Μαρμαρηνός έζησε τον 18ο αι. και, πιο συγκεκριμένα, ήκμασε μεταξύ 1730 και 1760. Στα χειρόγραφα αναφέρεται άλλοτε ως πρώην Τήνου και άλλοτε ως Επίσκοπος Γάνου και Χώρας. Υπήρξε πολύ καλός γνώστης της Βυζαντινής και της Αραβοπερσικής Μουσικής παράλληλα, όσο λίγοι. Γεννήθηκε στη νήσο Προποντίδα και σύντομα απέκτησε φιλίες με τους Κωνσταντινοπολίτες μουσικούς. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο Δανιήλ Πρωτοψάλτης, με τον οποίο συχνά συνέψαλαν. Δάσκαλος του στην Αραβοπερσική Μουσική υπήρξε ένας άλλος Πρωτοψάλτης, ο Παναγιώτης Χαλάτζογλους. 

Χειρόγραφο του Κυρίλλου Μαρμαρηνού
http://byzantine-music.gr/Theory/th_images/Marmarinos-ms.jpg
- Ημερ. Προσπέλασης: 25.09.2018

Ο Κύριλλος συνέθεσε πολλά μουσικά έργα, όπως χερουβικά και κοινωνικά. Ώστοσο, οι γνώσεις του στα δύο κυρίαρχα μουσικά είδη της Κωνσταντινούπολης, την Αραβοπερσική και τη Βυζαντινή Μουσική, τον κατέστησαν ως ένα μεγάλο θεωρητικό του αιώνα του, μέσω του συγγράμματος του: «Εἰσαγωγή μουσικῆς κατ’ ἐρωταπόκρισιν». Ο συγγραφέας διευκρινίζει τους λόγους για τους οποίους γράφει το εγχειρίδιό του, και δεν είναι άλλοι από το να κάνει πιο εύληπτη τη Θεωρία της Μουσικής. 

Για έναν μουσικολόγο, αυτό το πόνημα έχει διάφορους τρόπους ανάγνωσης. Αδιαμφισβήτητα, ο Κύριλλος κάνει όντως κατανοητά τα όσα επιλέγει να γράψει για μακάμια, σοχμπέδες, ουσούλια, νήμια, φθορές. Κάτι άλλο, όμως, το οποίο έχει εξίσου μεγάλη σημασία είναι και ένα κατάλογος ονομάτων μεγάλων μουσικών προσωπικοτήτων. Αυτός ο κατάλογος αποτελεί, αν μη τι άλλο, τη βάση της ιστοριογραφίας στον τομέα της Βυζαντινής Μουσικής.

Στο σύνολό του το έργο του Κυρίλλου Μαρμαρηνού αποτέλεσε ένα ισχυρό έρεισμα για πολλούς από τους μετέπειτα μεγάλους θεωρητικούς συγγραφείς. Για παράδειγμα, την μέθοδο των ερωταποκρίσεων την συναντά κανείς μετά από έναν και πλέον αιώνα στον Θεόδωρο Φωκαέα, τη σχέση Αραβοπερσικής και Βυζαντινής Μουσικής στον Πέτρο Κηλτζανίδη και μια μελέτη ιστοριογραφικής φύσης, από την αρχαία έως τη σύγχρονή του ελληνική μουσική, περίπου εκατό χρόνια αργότερα στο Θεωρητικό του Χρυσάνθου εκ Μαδύτων. Επομένως, δίκαια μπορεί ο Κύριλλος Μαρμαρηνός να συγκαταλέγεται μεταξύ των μεγαλυτέρων θεωρητικών της μεταβυζαντινής εποχής.

Βιβλιογραφία:

Θ. Φωκαέως, Κρηπίς της Εκκλησιαστικής Μουσικής, κατά Θεωρίαν και Πράξιν, (Αθήνα: Όμιλος Ελληνικών Τεχνών, 2005). 
Π. Κηλτζανίδου, Μεθοδική Διδασκαλία Θεωρητική τε και Πρακτική προς εκμάθησιν και διάδοσιν του γνησίου Εξωτερικού Μέλους της καθ’ ημάς Ελληνικής Μουσικής κατ’ αντιπαράθεσιν προς την Αραβοπερσικήν, (Κώνσταντινούπολις: 1881).

Γ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς παρ' ἡμῖν Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, (Αθήνα: Κουτσουλίνου & Αθανασιάδου, 1890)

Χρυσάνθου, Εισαγωγή και Μέγα Θεωρητικόν της Μουσικής, (Αθήνα: Κουλτούρα, 2003).

Μαθήματα Βυζαντινής Μουσικής

Μαθήματα Βυζαντινής Μουσικής στον Ιερό Ναό Αγίου Δημητρίου και Αγίων Αναργύρων Διαβατών Θεσσαλονίκης.

Οι πολύπλευρες ανάγκες των Ενοριτών του Αγ. Δημητρίου οδήγησαν τους Ιερείς και το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο στην απόφαση της προσπάθειας να καλύψει η Ενορία κάποιες από αυτές.  Έτσι, δημιουργήθηκαν σταδιακά ομάδες ενισχυτικής διδασκαλίας για μαθητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ομάδα παραδοσιακών χορών, ομάδα αγιογραφίας κ.ά. 

Ύστερα από πολύμηνη σκέψη και προετοιμασία, το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο και οι Ιεροψάλτες του Ναού σας προσκαλούν στη νέα δράση της ενορίας που σχετίζεται με τη Βυζαντινή Εκκλησιαστική μας Μουσική. Τα μαθήματα θα ξεκινήσουν τον ερχόμενο μήνα και θα πραγματοποιούνται κάθε Σάββατο πρωί μετά τη Θεία Λειτουργία (10.00 π.μ.). Η παρακολούθηση για τον πρώτο μήνα θα είναι "δοκιμαστική" ενώ, ίσως, για τους επόμενους μήνες συνοδεύεται από κάποιο μικρό συμβολικό ποσό για την κάλυψη αναγκών των μαθημάτων.

Τα μαθήματα θα είναι δύο κατευθύνσεων. Μια πρώτη ομάδα, κυρίως παιδιών και νεαρών, θα ασχολείται με τα αμιγώς μουσικά μαθήματα και μια δεύτερη, που θα αγγίζει κυρίως μεγαλύτερες ηλικίες, και θα έχει εμπειρική κατεύθυνση.

Υπεύθυνος των μαθημάτων θα είναι ο Ιεροψάλτης του Ναού, Άγγελος Σέφκας, Πτυχιούχος και Διπλωματούχος Κρατικού Ωδείου στη Βυζαντινή Μουσική και Μεταπτυχιακός φοιτητής του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Α.Π.Θ. επί της Βυζαντινής Μουσικολογίας.

Για περισσότερες πληροφορίες θα υπάρξει σύντομα νέα ανάρτηση.

Γενικές πληροφορίες στα τηλέφωνα:

Ι. Ν. Αγ. Δημητρίου (π. Κωνσταντίνος): 2310 781 796

Υπεύθυνος Μαθημάτων (Άγγελος Σέφκας): 6979 277 695

Χάρτης για την αναζήτηση του Ναού
από την οδό Κων. Καραμανλή (πρώην Βεροίας).

Ο νέος Ι. Ν. Αγ. Δημητρίου και Αγ. Αναργύρων Διαβατών.

Ο παλαιός Ι. Ν. Αγ. Δημητρίου Διαβατών (1854).

Λειτουργικά, σε ήχο πλάγιο του Β', Νενανώ.

Λειτουργικά, σε ήχο πλάγιο του Β', Νενανώ.

Μέρος των Λειτουργικών.

Τα παρόντα "Λειτουργικά", ή για την ακρίβεια οι μελοποιημένοι ύμνοι της Αγίας Αναφοράς, αποτελούν σύνθεση του Ιεροψάλτου του Ι. Ν. Αγ. Δημητρίου και Αγ. Αναργύρων Διαβατών, Άγγελου Σέφκα.  Η έκταση τους περιορίζεται σε μία μόλις οκτάβα, ενώ η μελωδία κινείται γύρω από τον φθόγγο " Δι " και δευτερευόντως περί του διατονικού " Ζω' ", κάνοντας εμφανή την ύπαρξη του μέλους, που μας είναι γνωστό ως "Νενανώ". Ο συνθέτης δανείζεται για τις απαντήσεις των "Πληρωτικών" θέσεις από τα "Κύριε ελέησον" και "παράσχου Κύριε"  του σύγχρονου αγιορείτη μελουργού Ιερομονάχου Θεοφάνη του Βατοπεδινού, όπως και σε δύο άλλα σημεία ("Έχομεν προς τον Κύριον" και "ευλογημένος ο ερχόμενος"). Επιπλέον, στο " Σε υμνούμεν" χρησιμοποιεί μια αργή θέση του στιχηραρίου με σκοπό να επεκτείνει το μέλος στοχεύοντας αρχικά στον εναρμόνιο "Ζω' " και στη συνέχεια, όπως συνηθίζει, στον " Δι ". Τέλος, λόγω πρώτης φοράς που θα ψαλούν τα αφιερώνει στους εορτάζοντες αγίους Θεοπάτορες, Ιωακείμ και Άννα.

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου (3ο Μέρος)

Από την εργασία του Άγγελου Σέφκα: 

Οι μεγάλοι Θεωρητικοί του Βυζαντίου και του Μεταβυζαντίου και τα κυρίως θέματά τους Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Χειμερινό Εξάμηνο του Ακαδημαϊκού Έτους 2017 - 2018).

Μανουήλ ο Παλαιός Χρυσάφης

Μανουήλ ο Παλαιός Χρυσάφης
[εικόνα από:
Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική,
(Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016),
Μνημοτεχνικές Καρτέλες Ενδεικτικές Απαντήσεις,
Κεφάλαιο 6ο, Διαφάνεια 120.]

Η ευαγγελική ρύση, «οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένη», όπως ίσχυσε για τους αγίους Αποστόλους, που ο χαριτωμένος βίος τους υπέπιπτε στην αντίληψη όλων, σα να ήταν μια πόλη που βρίσκεται σε μια βουνοπλαγιά η οποία δεν είναι δυνατόν να κρυφτεί, έτσι ισχύει και με το έργο του μεγάλου μελουργού, υμνογράφου και θεωρητικού Μανουήλ του Παλαιού Χρυσάφη.

Ο Μανουήλ Χρυσάφης γεννήθηκε το πρώτο μισό του 15ου αι., υποθετικά μεταξύ 1510 και 1520, στη Σηλυβρία της Ανατολικής Θράκης και πέθανε το γ’ τέταρτο του 15ου αι. Κατά καιρούς πολλοί τον παρουσιάζουν, μάλλον εσφαλμένα, ως Λαμπαδάριο της Αγίας Σοφίας, αν και στις περισσότερες ανθολογίες του συνήθως συναντούμε τον τίτλο του ως εξής: «λαμπαδάριος του εὐαγοῦς καί βασιλικοῦ κλήρου», τίτλος που επιβεβαιώνει και τη στενή σχέση του με τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ τον Παλαιολόγο. Ο Μανουήλ μετά την Άλωση καταφεύγει στην Πελοπόννησο και αργότερα περνά στην Κρήτη. Επιπλέον, υπάρχουν μαρτυρίες για εγκατάστασή του στη Σερβία. Από τους επιφανέστερους μαθητές του υπήρξε ο Γεράσιμος Χαλκεόπουλος.

Ο Μανουήλ Χρυσάφης αποτελεί ορόσημο για τη μελουργία και θεωρία της Βυζαντινής Μουσικής, καθώς υπήρξε ο τελευταίος των Βυζαντινών και ταυτόχρονα ο εγκαινιαστής της μεταβυζαντινής περιόδου. Έμεινε κυρίως γνωστός από τα μεγάλα σε έκταση μελωδήματά στο Στιχηράριο και στο Μαθηματάριο. Ωστόσο, σε τίποτα δεν υπολείπεται η θεωρητική του συγγραφή με τίτλο: «Περί τῶν ἐνθεωρουμένων τῇ ψαλτικῇ τέχνῇ και ὧν φρονοῦσι κακῶς τινές περί αὐτῶν».

Στο θεωρητικό του εγχειρίδιο, ο Χρυσάφης φαίνεται πως κινείται γύρω από πολλά θέματα κυριότερα εκ των οποίων είναι ο σαφής διαχωρισμός των ειδών της μελοποιίας (ειρμολογικό, στιχηραρικό, παπαδικό), το θέμα των θέσεων ή φορμουλών αλλά και εκείνο των φθορών. Για παράδειγμα, σχολιάζει το φαινόμενο της παραλλαγής, το οποίο χαρακτηρίζει ως «τὸ εὐτελέστερόν τε τῶν ἐν αὐτῇ πάντων καὶ εὐκολώτατον». Επιπλέον, μελετά το χρωματικό ιδίωμα του πλαγίου του Β’ και της φθοράς του Νενανώ. Στο έργο αυτό γράφεται κάτω από το κριτικό βλέμμα του Μανουήλ, οποίος μάλιστα φαίνεται να αναπτύσσει και έναν πρώιμο μουσικολογικό προβληματισμό. 

Ας μην ξεχνάμε, πως αν η εποχή του Ιερομονάχου Γαβριήλ, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν δύσκολη και αγωνιώδης, για τον Μανουήλ Χρυσάφη ήταν μια εποχή μοναξιάς και φόβου, καθώς ένοιωθε ως ο τελευταίος γνώστης της Τέχνης αυτής και αγωνίστηκε να την διασώσει καταγράφοντας τα πολλά έργα, αλλά και να την διαδώσει παράλληλα, όπως έκανε στην Κρήτη και στη Σερβία.

Βιβλιογραφία:

Wikisource, λήμμα: «Περί των ενθεωρουμένων τη ψαλτική τέχνη και ων φρονούσι κακώς τινες περί αυτών».

Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016), 89.

Σεβ. Μαζέρα, «Βιοεργογραφίες Μελουργών», στο Μαθηματάριον: Ερμηνευτική και Μουσικολογική Σπουδή, (Αθήνα: Κων/νος Σκαρμούτσος - Ι. Μ. Παρακλήτου Ωροπού Αττικής, 2017), 505 - 536 : 509 - 511.

Γ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς παρ' ἡμῖν Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, (Αθήνα: Κουτσουλίνου & Αθανασιάδου, 1890), 275, 278, 507.

Χρυσάνθου, Εισαγωγή και Μέγα Θεωρητικόν της Μουσικής, (Αθήνα: Κουλτούρα, 2003), ΧΧΧΙΧ.

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου (2ο Μέρος)

Από την εργασία του Άγγελου Σέφκα: 

Οι μεγάλοι Θεωρητικοί του Βυζαντίου και του Μεταβυζαντίου και τα κυρίως θέματά τους Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Χειμερινό Εξάμηνο του Ακαδημαϊκού Έτους 2017 - 2018).

Γαβριήλ εκ Ξανθοπούλων,

Ο Γρ. Στάθης, ο μεγάλος μουσικολόγος, φρόντισε
μέσα από τα έργα του να μας παρουσιάσει
τον Ιερομόναχο Γαβριήλ εκ της Μονής των Ξανθοπούλων
(Φωτογραφία προσωπικού αρχείου, Ιωάννινα, Μάιος 2018)

Για τον Ιερομόναχο Γαβριήλ λίγα είναι αυτά που σώζονται και αφορούν στη βιογραφία του. Ένα από τα λιγοστά στοιχεία, όπως προκύπτει από τα γραφόμενα του Γρηγορίου Στάθη, είναι πως ο Γαβριήλ υπήρξε ιερομόναχος στη μονή των Ξανθοπούλων. Στο έργο του, όμως, ξεδιπλώνει μεγάλο μέρος της μουσικής του προσωπικότητας και παρουσιάζει τον τρόπο σκέψης ενός θεωρητικού που ήκμασε στο α’ μισό του 15ου αι.

Πιο συγκεκριμένα, από το έργο του ξεχωρίζουν δύο σπουδαία συγγράμματα. Σο πρώτο έχει τον τίτλο «Ἐξήγησις πάνυ ὠφέλιμος περί τοῦ τί ἐστι Ψαλτική καί τῆς ἐτυμολογίας τῶν σημαδίων ταύτης καί ἑτέρων πολλῶν, χρησίμων καί ἀναγκαί-ων» και το δεύτερο «Περί τῶν ἐν τῇ ψαλτικῇ σημαδίων καί φωνῶν καί τῆς τούτων ἐτυμολογίας». Στα δύο αυτά έργα του Γαβριήλ παρατηρεί κανείς διαβάζοντάς τα μια λιτή και εξαιρετικά κατανοητή γλώσσα. Σε γενικές γραμμές το έργο του μοιάζει να έχει χαρακτήρα επεξηγηματικό, προσπαθεί με πολύ απλό τρόπο να αποσαφηνίσει και να συμβουλεύσει τον αναγνώστη του. 

Από τα παραπάνω εύλογα προκύπτει για τον Γαβριήλ, πως τον διακατείχε ένα αίσθημα ανάγκης διάδοσης της Μουσικής. Ας μην ξεχνάμε πως η εποχή στην οποία έζησε ήταν εποχή φόβου και αγωνίας για την Κωνσταντινούπολη και τις εναπομείνασες βυζαντινές κτίσεις, που έβλεπαν κυριολεκτικά τον εχθρό προ των πυλών. Ίσως αυτές οι συνθήκες πίεζαν τον Γαβριήλ να βρει τρόπο να διαδώσει το δυνατόν ευκολότερα και γρηγορότερα τη Μουσική, κάτι που εξηγεί τον χαρακτήρα του έργου του και την απλή του γλώσσα. 

Για όλους εμάς τους μεταγενέστερους, οι θεωρητικές συγγραφές του Ιερομονάχου Γαβριήλ αποτελούν έναν «μπούσουλα», όχι μόνο για να κατανοήσουμε καλύτερα τη Θεωρία της Μουσικής, αλλά κυρίως για να καταλάβουμε τον τρόπο σκέψης των Βυζαντινών απέναντί της.

Βιβλιογραφία:

Chr.Hannick, G.Wolfram, Gabriel Hieromonachos, Abhandlung über den Kirchengesang, (Wien: Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften, 1985).

Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016), 67, 68.

Γρ. Στάθης, Οι αναγραμματισμοί και τα μαθήματα της Βυζαντινής Μελοποιίας, ζ’ έκδ. (Αθήνα: Γρ. Στάθης, 2008), 32, 262.