Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου (3ο Μέρος)

Από την εργασία του Άγγελου Σέφκα: 

Οι μεγάλοι Θεωρητικοί του Βυζαντίου και του Μεταβυζαντίου και τα κυρίως θέματά τους Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Χειμερινό Εξάμηνο του Ακαδημαϊκού Έτους 2017 - 2018).

Μανουήλ ο Παλαιός Χρυσάφης

Μανουήλ ο Παλαιός Χρυσάφης
[εικόνα από:
Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική,
(Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016),
Μνημοτεχνικές Καρτέλες Ενδεικτικές Απαντήσεις,
Κεφάλαιο 6ο, Διαφάνεια 120.]

Η ευαγγελική ρύση, «οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένη», όπως ίσχυσε για τους αγίους Αποστόλους, που ο χαριτωμένος βίος τους υπέπιπτε στην αντίληψη όλων, σα να ήταν μια πόλη που βρίσκεται σε μια βουνοπλαγιά η οποία δεν είναι δυνατόν να κρυφτεί, έτσι ισχύει και με το έργο του μεγάλου μελουργού, υμνογράφου και θεωρητικού Μανουήλ του Παλαιού Χρυσάφη.

Ο Μανουήλ Χρυσάφης γεννήθηκε το πρώτο μισό του 15ου αι., υποθετικά μεταξύ 1510 και 1520, στη Σηλυβρία της Ανατολικής Θράκης και πέθανε το γ’ τέταρτο του 15ου αι. Κατά καιρούς πολλοί τον παρουσιάζουν, μάλλον εσφαλμένα, ως Λαμπαδάριο της Αγίας Σοφίας, αν και στις περισσότερες ανθολογίες του συνήθως συναντούμε τον τίτλο του ως εξής: «λαμπαδάριος του εὐαγοῦς καί βασιλικοῦ κλήρου», τίτλος που επιβεβαιώνει και τη στενή σχέση του με τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ τον Παλαιολόγο. Ο Μανουήλ μετά την Άλωση καταφεύγει στην Πελοπόννησο και αργότερα περνά στην Κρήτη. Επιπλέον, υπάρχουν μαρτυρίες για εγκατάστασή του στη Σερβία. Από τους επιφανέστερους μαθητές του υπήρξε ο Γεράσιμος Χαλκεόπουλος.

Ο Μανουήλ Χρυσάφης αποτελεί ορόσημο για τη μελουργία και θεωρία της Βυζαντινής Μουσικής, καθώς υπήρξε ο τελευταίος των Βυζαντινών και ταυτόχρονα ο εγκαινιαστής της μεταβυζαντινής περιόδου. Έμεινε κυρίως γνωστός από τα μεγάλα σε έκταση μελωδήματά στο Στιχηράριο και στο Μαθηματάριο. Ωστόσο, σε τίποτα δεν υπολείπεται η θεωρητική του συγγραφή με τίτλο: «Περί τῶν ἐνθεωρουμένων τῇ ψαλτικῇ τέχνῇ και ὧν φρονοῦσι κακῶς τινές περί αὐτῶν».

Στο θεωρητικό του εγχειρίδιο, ο Χρυσάφης φαίνεται πως κινείται γύρω από πολλά θέματα κυριότερα εκ των οποίων είναι ο σαφής διαχωρισμός των ειδών της μελοποιίας (ειρμολογικό, στιχηραρικό, παπαδικό), το θέμα των θέσεων ή φορμουλών αλλά και εκείνο των φθορών. Για παράδειγμα, σχολιάζει το φαινόμενο της παραλλαγής, το οποίο χαρακτηρίζει ως «τὸ εὐτελέστερόν τε τῶν ἐν αὐτῇ πάντων καὶ εὐκολώτατον». Επιπλέον, μελετά το χρωματικό ιδίωμα του πλαγίου του Β’ και της φθοράς του Νενανώ. Στο έργο αυτό γράφεται κάτω από το κριτικό βλέμμα του Μανουήλ, οποίος μάλιστα φαίνεται να αναπτύσσει και έναν πρώιμο μουσικολογικό προβληματισμό. 

Ας μην ξεχνάμε, πως αν η εποχή του Ιερομονάχου Γαβριήλ, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν δύσκολη και αγωνιώδης, για τον Μανουήλ Χρυσάφη ήταν μια εποχή μοναξιάς και φόβου, καθώς ένοιωθε ως ο τελευταίος γνώστης της Τέχνης αυτής και αγωνίστηκε να την διασώσει καταγράφοντας τα πολλά έργα, αλλά και να την διαδώσει παράλληλα, όπως έκανε στην Κρήτη και στη Σερβία.

Βιβλιογραφία:

Wikisource, λήμμα: «Περί των ενθεωρουμένων τη ψαλτική τέχνη και ων φρονούσι κακώς τινες περί αυτών».

Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016), 89.

Σεβ. Μαζέρα, «Βιοεργογραφίες Μελουργών», στο Μαθηματάριον: Ερμηνευτική και Μουσικολογική Σπουδή, (Αθήνα: Κων/νος Σκαρμούτσος - Ι. Μ. Παρακλήτου Ωροπού Αττικής, 2017), 505 - 536 : 509 - 511.

Γ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς παρ' ἡμῖν Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, (Αθήνα: Κουτσουλίνου & Αθανασιάδου, 1890), 275, 278, 507.

Χρυσάνθου, Εισαγωγή και Μέγα Θεωρητικόν της Μουσικής, (Αθήνα: Κουλτούρα, 2003), ΧΧΧΙΧ.