Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου (1ο Μέρος)

Από την εργασία του Άγγελου Σέφκα: 

Οι μεγάλοι Θεωρητικοί του Βυζαντίου και του Μεταβυζαντίου και τα κυρίως θέματά τους Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Χειμερινό Εξάμηνο του Ακαδημαϊκού Έτους 2017 - 2018).

Εισαγωγικά

Μια τέχνη που η ηλικία της κοντεύει τα δύο χιλιάδες έτη σίγουρα έχει γνωρίσει στιγμές ακμής και παρακμής, στις οποίες την οδήγησαν πρόσωπα ή γεγονότα. Έτσι, συμβαίνει και με τη Βυζαντινή Μουσική. Μουσικοί νόες μεγάλου βεληνεκούς υπήρξαν υπεύθυνοι για το άγγιγμα του ναδίρ της. Βέβαια, ποιος μπορεί να αριθμήσει το πλήθος τόσων και τόσων σπουδαίων ανδρών και ποίους από αυτούς να ξεχωρίσει; Και μόνο κάποια ονόματα όπως των Αγιοπολιτών, του Οσίου Ιωάννου του Κουκουζέλους, του Μιχαήλ Βλεμύδου, του Ιωάννου Πλουσιαδηνού, του Ακακίου Φαλκεοπούλου, του Αποστόλου Κώνστα και τόσων άλλων προκαλούν δέος. Ενδεικτικά, με χρονικά και συγγραφικά κριτήρια, παρουσιάζονται στις παρακάτω σελίδες πέντε από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου επιδεικνύοντας το έργο και την προσφορά τους στην «Τέχνη του Δαμασκηνού».

Μανουήλ Βρυέννιος

Η αρχή των «Ἁρμονικῶν»
του Μανουήλ Βρυέννιου.

Ο Εμμανουήλ ή, επί το χαριέστερον, Μανουήλ Βρυέννιος υπήρξε «ὁ ἐξοχώτερος τῶν θεωρητικῶν διδασκάλων τῆς μουσικῆς κατά τόν Μεσαίωνα», και συνάμα εξαιρετικός μαθηματικός και αστρονόμος. Γεννήθηκε περί το 1275 στην Κωνσταντινούπολη και η μεγάλη ακμή του σημειώνεται από το 1320 έως τον θάνατό του, το 1340. Αν και το οικογενειακό όνομα «Βρυέννιος» έχει συνδεθεί με πολιτικούς του Βυζαντινίου, ο Μανουήλ δε φαίνεται να έχει κάποια σχέση με αυτούς. Ήδη, από το 1300 δίδασκε σε μεγάλη σχολή της πρωτεύουσας, στην οποία διετέλεσε σχολάρχης. Μαθητής του στο μάθημα της Αστρονομίας εχρημάτισε ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο μετέπειτα Μέγας Λογοθέτης του Ανδρονίκου Β’ του Παλαιολόγου, ενώ ο ίδιος ο Βρυέννιος υπήρξε στενός φίλος και συνεργάτης του Μιχαήλ Η’ του Παλαιολόγου (1223 - 1282).

Ο Μανουήλ Βρυέννιος στηρίχθηκε στις μελέτες και τη διδασκαλία του στον σύγχρονό του Γεώργιο Παχυμέρη (1242 – περ. 1310), αλλά πολύ περισσότερο στους Αλεξανδρινούς μουσικο-μαθηματικούς της ύστερης αρχαιότητας, όπως ο Πτολεμαίος, ο Κοϊντιλιανός ή ο Ευκλείδης. Η επιρροή του φαίνεται ξεκάθαρα στο έργο του «Ἁρμονικά», το οποίο είναι και το μοναδικό του έργο που έχει διασωθεί. Μάλιστα, μεταφράστηκε στα λατινικά και εκδόθηκε ως τρίτομο έργο αρκετά χρόνια αργότερα από τη συγγραφή του. 

Το μεγάλο του αυτό έργο, τα «Ἁρμονικά», αποτελεί μια πραγματική γέφυρα μεταξύ αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής μουσικής. Ο Μανουήλ Βρυέννιος παραθέτει μια πληθώρα κοινών τόπων, δείγμα της άμεσης συγγένειας των δύο μουσικών κόσμων. Φροντίζει να σχολιάσει τυχόν διαφορές πως οφείλονται στην εξέλιξη της μουσικής, ενώ άλλες φορές δε διστάζει να παρουσιάσει και δικές του απόψεις. 

Ειδικότερα ανάμεσα στα όσα υπογραμμίζει ως ομοιότητες μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης προς αυτόν μουσικής είναι: τα τρία γένη, οι οκτώ ήχοι και η διάκριση τους σε κύριους και πλάγιους, η διαίρεση του τόνου, το φαινόμενο της δις διαπασών κλίμακας κ.α. Επιπλέον, διαβάζοντας κανείς τα «Ἁρμονικά» μπορεί εύκολα να διαπιστώσει την «αρχαΐζουσα» στροφή του συγγράμματος, καθώς ο συγγραφέας σχετίζει την αρχαιοελληνική με τη βυζαντινή μουσική σε επιστημονικό και ιστορικό επίπεδο, αποδεικνύοντας την θυγατρικότητα της δεύτερης μέσω της εξέλιξης.

Βιβλιογραφία

J. Freely, Flame of Miletus: The Birth of Science in Ancient Greece (and How it Changed the World), (London & N. York: I. B. Tauris, 2012), 176. 

E. Nicolaidis, Science and Eastern Orthodoxy: From the Greek Fathers to the Age of Globalization, (Baltimore: The John Hopkins University Press, 2011), 26.

Wikipedia, λήμμα «Γεώργιος Παχυμέρης» (ημερ. προσπέλασης: 14.02.2018)

Wikipedia, λήμμα «Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος» (ημερ. προσπέλασης: 14.02.2018)

Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016), 67, 68.

Θ. Γεωργιάδου, Η Νέα Μούσα, Συνοπτική, Ιστορική και Τεχνική Μουσική Μελέτη, (Κωνσταντινούπολη: Τύποις Μάρκου Δημητριάδου, 1935), 48.

Γ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς παρ' ἡμῖν Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, (Αθήνα: Κουτσουλίνου & Αθανασιάδου, 1890), 275, 507.