"Η ολοζώντανη Βυζαντινή μας Μουσική τροφός της ψυχής μας"

Η ολοζώντανη Βυζαντινή μας Μουσική τροφός της ψυχής μας

Συχνά λάτρεις της Μουσικής ρωτούνε τους δασκάλους της Βυζαντινής Μουσικής:

-Τελικά είναι εύκολη η Βυζαντινή Μουσική, γιατί μου φαίνεται πολύ δύσκολη;

Η απάντηση είναι τόσο εύκολη όσο και η εκμάθησή της. Ναι, είναι πολύ εύκολη η εκμάθηση της Βυζαντινής μας Μουσικής. Μα, το ζητούμενο δεν είναι τόσο εάν είναι εύκολη ή όχι, αλλά, όσο αν είναι πλούσια ή όχι. Εγκλωβιζόμαστε στην παγίδα της ευκολίας, της καθημερινότητας, της ρηχότητας και δεν δίνουμε βάθος στην σκέψη μας. Θεωρούμε ότι το να μάθεις μια τέχνη εξαρτάται από την ευκολία της διαδικασίας και όχι από τη πνευματική αναγέννηση που θα σου παρέχει. Κάθε φίλος της ψαλτικής τέχνης, από μικρό παιδί μέχρι και τα βαθιά του γεράματα, διαρκώς, βαθμιαία και μεγεθυντικά πληρώνεται πνευματικά και ανανεώνεται ψυχικά και σωματικά με τους εκκλησιαστικούς ύμνους του Δαυίδ, του Ρωμανού του Μελωδού, του Κοσμά του μοναχού, του Ιωάννου του Δαμασκηνού υπό τη μελωδική φαντασία και δημιουργικότητα των μελοποιών Πέτρου του Πελοποννησίου, Πέτρου του Βυζαντίου, Ιωάννου του Κουκουζέλη και Ιωάννου του Λαμπαδαρίου.

Οι δυνατότητες που μπορεί να μας παρέχει η Εκκλησιαστική μας Μουσική, η κατά συνήθεια επονομαζόμενη Βυζαντινή Μουσική, δεν είναι μόνο οι τυπικά εκκλησιαστικές αλλά μας ανοίγει πολύτροπα πεδία έρευνας και μελέτης, δηλαδή διασκέδασης προς όλους. Καταρχήν, συσχετίζεται άμεσα με την αρχαία Ελληνική Μουσική διότι βρίθει και είναι πλημμυρισμένη από αυτήν. Η θεωρία της Βυζαντινής Μουσικής έλκει από τα έργα της ελληνικής γραμματείας, περί μουσικής ή περί αρμονικής, όπως του Πυθαγόρα, του Πλουτάρχου του Αθηναίου, του Αριστόξενου, του Αριστείδη Κοιντιλιανού και τουλάχιστον άλλων 72 αρχαίων συγγραφέων οι οποίοι αντλούν πληροφορίες από τα έργα του Ομήρου, του Πινδάρου, του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Αριστοφάνη, του Ορφέα, της Σαπφώς. Εκτός, όμως, αυτής της ιστορικής και ερευνητικής αναφοράς των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και μουσικών, η Βυζαντινή μας Μουσική συσχετίζεται άμεσα και με τους αρχαίους ήχους όπως ο Δώριος, ο Λύδιος, ο Φρύγιος, ο Μιξολύδιος, και με τους αρχαίους ρυθμούς του Τερπάνδρου όπως ο Τροχαίος, ο Παιάνας, ο Κρητικός, και με τα αρχαία γένη (ομάδες) της μουσικής, όπως το διατονικό, το χρωματικό και το εναρμόνιο γένος, αλλά και με τις αλλοιώσεις στη μελωδία όπως οι υφέσεις οι διέσεις οι φθορές και οι χρόες κ.α.

Ο Οσ. Ιωάννης ο Κουκουζέλης

Εκτός, από την μελέτη της ιστορικής αυτής συνέχειας, η Βυζαντινή Μουσική μπορεί να αποτελέσει αφορμή για τον καθένα από εμάς να ασχοληθεί με τη λαϊκή μουσική παράδοση και με την εκμάθηση παραδοσιακών οργάνων όπως η λύρα, το σαντούρι, το κανονάκι, το λαούτο, το ταμπουρά, το νέι και τα κρουστά. Πρόκειται για όργανα που βασίζονται στα αρχαία μουσικά όργανα όπως η κιθάρα, η λίρα και ο αυλός και τα οποία είναι ασυγκέραστα γεγονός που μας επιτρέπει να ακολουθούμε ακριβώς τη βυζαντινή μελωδία. Το γεγονός, βέβαια, ότι στην Εκκλησία η ψαλτική τέχνη και η υμνογραφία βασίστηκε αποκλειστικά στη μονοφωνική εκτέλεση αποκλείοντας τη συνοδεία οργάνων για λειτουργικούς και δογματικούς λόγους, δεν αίρει την δυνατότητα σε κάθε ψαλτόφιλο την εκμάθηση λαϊκών οργάνων.

Επιπλέον, η Βυζαντινή μας Μουσική, μας συνδέει με την ανόθευτη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας, διότι οι εκκλησιαστικοί ύμνοι, δηλαδή η υμνογραφία, είναι μελοποιημένη διδασκαλία της Αγίας Γραφής, των Πατέρων, των βίων των αγίων μη επιτρέποντας καμία παρέκκλιση από την αλήθεια. Έτσι, ο καθένας που θα ήθελε να σπουδάσει Θεολογία, μπορεί να το κάνει δια των ύμνων της Εκκλησίας και να έχει θεοδίδακτο και αταλάντευτο λόγο. Ο Απ. Παύλος μας αναφέρει ότι η μουσική δεν κινεί απλά την γλώσσα, αλλά διεγείρει το νου και την καρδιά για την κατανόηση των λεγομένων. Ζωντανεύει την εκκλησιαστική γλώσσα, τα δόγματα, τις αλήθειες σε τέτοιο βαθμό που γεννά και αναγεννά αενάως το πνεύμα. Η Υμνογραφία, εμπνέει τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, τον Φώτη Κόντογλου, χρησιμοποιείται και μεταπλάθεται από τον Διονύσιο Σολωμό, τον Κωστή  Παλαμά, τον Κώστα Βάρναλη και τον Άγγελο Σικελιανό, επιδρά στους νομπελίστες μας Γιώργο Σεφέρη και Οδυσσέα Ελύτη, διαποτίζεται από σύγχρονους πεζογράφους και ποιητές όπως ο Στρατής Μυριβήλης.

Μια ακόμη δυνατότητα που παρέχει η Βυζαντινή Μουσική είναι η ενασχόληση με το Τυπικό της Εκκλησίας, το οποίο εξασφαλίζει την ευταξία, αποκλείει την αταξία, προβλέπει τα νενομισμένα της αρχής και του τέλους των ακολουθιών. Το λειτουργικό Τυπικό εφαρμόζεται προς τους χορούς των Ιεροψαλτών από έμπειρους βοηθούς επειδή αφορά το σύνολο των οδηγιών και διατάξεων για το πώς και πότε πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας. Έτσι, ο τυπικάρης αναφέρει ποιες είναι οι ακολουθίες που πρέπει να τελούνται κάθε μέρα είτε είναι Κυριακή είτε Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή είτε μνήμη αγίου είτε μια απλή καθημερινή. Καθορίζει την βασική δομή των ακολουθιών, τους ύμνους που πρέπει να ψαλούν, τα εκκλησιαστικά κείμενα (ψαλμοί, ευχές, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα, δογματικά, αναστάσιμα, θεοτοκία, απολυτίκια, εξαποστειλάρια, στιχηρά, απόστιχα, κοντάκια, καθίσματα τροπάρια κ.λπ.) που πρέπει να διαβαστούν, πώς συμπλέκονται δύο ή τρεις ακολουθίες σε μια ημέρα και πλήθος άλλων οδηγιών. Είναι απαραίτητος για την ορθή διεξαγωγή των ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας διότι χρησιμοποιεί συνδυαστικά το περιεχόμενο όλων των λειτουργικών βιβλίων, όπως είναι το Ευχολόγιο, το Ωρολόγιο, η Παρακλητική, τα Μηναία κ.λπ..   

Ιωάννης Πρωτοψάλτης ο Τραπεζούντιος

Η μουσική, όμως εκτός από γνώση, είναι και θεραπεία της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη, άλλοτε ηθική, όταν συμμορφώνει τον χαρακτήρα, άλλοτε πρακτική, όταν διεγείρει την συμπεριφορά και άλλοτε «ενθουσιαστική», όταν συντελεί στην κάθαρση της ψυχής. Αλλά, μπορεί η Βυζαντινή Μουσική να είναι, κατά τον Ευγένιο Βούλγαρη, τόσο δυναμική και διεγερτική στις ψυχές των ανθρώπων, που να διεγείρει τους ράθυμους, να παρορμά τους νωθρούς, να μαλακώνει τους σκληρούς και να ημερεύει τους θηριώδεις.

Είναι, όμως και θεραπεία του σώματος κατά τον Γαληνό η οποία μπορεί και ωφελεί τους ανθρώπους από τα νοσήματα. Συμβάλει στη θεραπεία της μελαγχολίας, στην γρήγορη επούλωση τραυμάτων, στην παράταση της βιοτικής ζωής. Όταν ο άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναφέρει ότι στον ουρανό τα επουράνια Σεραφείμ και στην γη η επίγεια πληθώρα των ανθρώπων ψάλλουν από κοινού συγκροτούντες ένα μεγάλο πανηγύρι, μια ατέρμονη ευχαριστία, ένα καρδιακό αγαλλίαμα και όταν η Βυζαντινή Μουσική μας επανασυνδέει με την Τριαδική Θεότητα, τότε ξυπνούμε τη μέριμνα του Θεού και τον εξαναγκάζουμε να προνοεί νυχθημερόν για τις ανάγκες μας.

Εκτός της σύνδεσής της με την Αρχαία Ελληνική Μουσική, τα λαϊκά όργανα, την Υμνολογία, το Τυπικό, την ψυχική και σωματική ευρωστία μας, η Βυζαντινή Μουσική μας προσφέρει και την Επιστήμη της Μουσικής, η οποία βασίζεται στο Μονόχορδο του Πυθαγόρα. Μας προσφέρει οκτώ ήχους που χωρίζονται σε τέσσερις κύριους (Α’, Β’, Γ’, Δ’) και τέσσερις πλάγιους (πλ. Α’, πλ. Β’, Βαρύς, πλ. Δ’). Δέκα φθογγόσημα που μας υποδεικνύουν πόσους φθόγγους θα πρέπει να ανεβούμε ή να κατεβούμε, χρονικές υποστάσεις, ποιοτικά σημαδόφωνα που συμβάλλουν στον σωστό τονισμό των λέξεων, έλξεις, συστήματα, κλίμακες, χρόες και φθορές. Χαρακτηριστικά της Βυζαντινής Μουσικής που ενισχύουν την ποιότητα της μονοφωνικής εκτέλεσης με πλούσια εκφραστικότητα και άριστο δέσιμο με τον λόγο.

Άραγε, όμως, ποιος μπορεί να ασχοληθεί, τι προϋποθέσεις απαιτούνται; Όλοι είναι προσκαλεσμένοι κατά τον άγ. Ιωάννη τον Χρυσόστομο «…Πάντες ἀπολαύσατε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως˙ πάντες ἀπολαύσατε τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητος…». Η Εκκλησία που πάντα «εν τάξη και ευσχημόνως» τα ενεργεί έχει για όλους τη δυνατότητα να μετέχουν στον χορό της Βυζαντινής Μουσικής. Οι νέοι με στόχο να γίνουν ιεροψάλτες, οι μεσήλικες για να υποβοηθούν ψαλτικά, ισοκράτημα, τυπικό, κανονάρχημα, καλοφωνάριδες και οι γέροντες με την εμπειρία και τη σοφία τους να διδάσκουν τους νεώτερους με την εκκλησιαστικής στάση τους στις δοκιμασίες της βιοτής και τις απαιτήσεις του αναλογίου.

Η Εκκλησία προσφέρει ανύστακτα δωρεάν τον πνευματικό αυτό πλούτο σε όσους τον ορέγονται, αλλά και η Πολιτεία έχει κατοχυρώσει τις σπουδές στη Βυζαντινή Μουσική με την χορήγηση πτυχίων και διπλωμάτων από το Υπουργείο Πολιτισμού, δια των αναγνωρισμένων Ωδείων. Επίσης, προσφέρει αποκλειστική σπουδή στη τριτοβάθμια Εκπαίδευση στο τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας με κατεύθυνση Βυζαντινής Μουσικής και επιλεγμένη περιστασιακή σπουδή στις ανώτατες εκπαιδευτικές μονάδες της Θεολογίας, των Εκκλησιαστικών Σχολών και της Μουσικολογίας δίδοντας τη δυνατότητα στους αποφοίτους να εργασθούν επαγγελματικά σε δημόσιες θέσεις των Μουσικών και Εκκλησιαστικών Γυμνασίων και Λυκείων και σε ακαδημαϊκές θέσεις.

Πέτρος Λαμπαδάριος
ο Πελοποννήσιος

Θα αναρωτηθεί κανείς, άραγε, πόσα χρήματα να χρειάζονται για να μάθει κανείς Βυζαντινή Μουσική. Την απάντηση δίδει η ίδια η Εκκλησία με την προφορική παράδοσή της και τις ενέργειες και δωρεές της θεία Πρόνοιας. Έτσι, ενώ ακούγεται συχνά, ότι οι ενορίες δεν έχουν χρήματα, εντούτοις διαπιστώνει ο καθείς ότι με τη χάρη του Θεού ανεγείρονται λαμπρότατοι Ιεροί Ναοί, οικοδομούνται Πνευματικά Κέντρα, κοσμούνται μεγαλοπρεπώς, παρέχονται υποτροφίες σε μαθητές, όπως η υποτροφία που δόθηκε από το ιερό προσκύνημα της Παναγίας Τήνου προς τον Τηνύσιο γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά. Πάντοτε, θα υπάρχει η θεία πρόνοια η οποία θα φωτίζει κλήρο και λαό οι οποίοι με την συνδρομή του θα αποδεικνύουν την αγάπη τους προς την ευπρέπεια της Εκκλησίας. Έτσι, και η εκμάθηση της Βυζαντινής Μουσικής άλλοτε επιδοτείται θεσμικά από τις Ιερές Μητροπόλεις με υποτροφίες προς τους μαθητές, άλλοτε προσφέρεται δωρεάν από δόκιμους και καταξιωμένους ιεροψάλτες, άλλοτε η ενορία αναλαμβάνει τα δίδακτρα, άλλοτε συμμετέχει ο καθείς με το βαλάντιό του.

Θεωρούμε, ότι η Εκκλησία, δια των ιερέων, των ιεροψαλτών, των λαϊκών, οφείλουν να λαλήσουν προς τον καθένα με δυνατή φωνή και με δίκαιο λόγο το μέγα καθήκον που επιβάλλει ο θεμελιωτής της Εκκλησίας μας Ιησούς Χριστός για την διάδοση της αλήθειας και της μεγαλοπρέπειας της εκκλησιαστικής μας μουσικής. Ας ανατρέψουμε την κοσμική αντίληψη για τα οργανωτικά ελλείμματά της, τα οποία  εκφράζονται με φωνασκίες, ρινοφωνίες, λαρυγγισμούς, μικροφωνισμούς, μουσικές βαρβαρότητες, εγωισμούς, ερασιτεχνισμούς, ημιμάθεια και αγνωμοσύνη. Ας διαδώσουμε στη νεότητά μας αλλά και στους εραστές της Μουσικής την ανάγκη δημιουργίας χορών στα αναλόγια με ιεροψάλτες, ισοκράτες, κανονάρχες, τυπικάρη, την επανασύνδεσή μας με την εκκλησιαστική ποιητική μας γλώσσα και τη νοηματοδότηση εννοιών του μέλους έτσι ώστε να ζεσταθεί μέσα μας ο θείος πόθος προς τον Ιησού Χριστό. Ας μην αναβάλλουμε για αύριο, ας μην προφασιζόμαστε σαν εκείνους τους τρείς άνδρες οι οποίοι κατά τον Ευαγγελιστή ο ένας αγόρασε αγρό, ο άλλος αγόρασε πέντε ζεύγη βοδιών, και ο τελευταίος παντρεύτηκε γυναίκα και δεν μπορούσε να έρθει. «Το γε νυν» φίλοι μου, εραστές και ακροατές της μουσικής. Αδράξτε σήμερα την ευκαιρία γιατί έφθασε ο κατάλληλος χρόνος για κάτι σπουδαίο και ας ξεκινήσουμε ευθύς αμέσως με την από στήθους εκμάθηση της Κλίμακας της Βυζαντινής Μουσικής «Νη Πα Βου Γα Δι Κε Ζω Νη».

Δημοσθένης Κουσκούκης Δρ. Θεολογίας

Γραμματέας Ιεράς Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου

Λαμπαδάριος Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής Αγ. Αθανασίου Θεσσαλονίκης

Καθηγητής Πολυάνειου Ωδείου Ι. Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου