Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου

Αφιέρωμα στους Μεγάλους Θεωρητικούς του Βυζαντίου και Μεταβυζαντίου (5ο Μέρος)

Από την εργασία του Άγγελου Σέφκα: 

Οι μεγάλοι Θεωρητικοί του Βυζαντίου και του Μεταβυζαντίου και τα κυρίως θέματά τους Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Χειμερινό Εξάμηνο του Ακαδημαϊκού Έτους 2017 - 2018).

Χρύσανθος εκ Μαδύτων


Ίσως η μεταβυζαντινή περίοδος να άφησε για το τέλος ένα από τα πιο ευωδιαστά λουλούδια της, τον Μητροπολίτη Προύσης ρύσανθο. Γράφει ο Χρύσανθος για τον εαυτό του στο Θεωρητικό του: «Οὗτος ἦν ἀπό τήν Μάδυτον, πόλιν κειμένην παρά τόν Ἑλλήσποντον· καί εἶναι μέλος τῶν τριῶν Διδασκάλων τῶν ἐφευρετῶν τήν νέαν Μέθοδον τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς· καί διωρίσθη γενικῶς, ἵνα παραδίδῃ τό Θεωρητικόν μέρος αὐτῆς».

Ο Χρύσανθος41 γεννήθηκε στα τέλη του 18ου αι., λογικά γύρω στο 1770 με 1780, και πέθανε στο μέσο περίπου του επόμενου αιώνα, ακριβέστερα το 1843. Ήταν πολύ καλός γνώστης της Βυζαντινής Μουσικής, ενώ γνώριζε και την Ευρωπαϊκή και την Αραβοπερσική. Ήταν δεξιοτέχνης στο νέι και στον ευρωπαϊκό πλαγίαυλο, το φλάουτο. Ήξερε, μάλιστα, πολύ καλά την λατινική και τη γαλλική γλώσσα.

Όταν πήγε στην Κωνσταντινούπολη έμαθε Βυζαντινή Μουσική στα πόδια του Πέτρου Βυζαντίου του Πρωτοψάλτου. Μάλιστα, με την χειροτονία του και τη λήψη του βαθμού του Αρχιμανδρίτου κατάφερε να επεξηγήσει σε μια δική του μουσική διάλεκτο πολλά κείμενα των αρχαίων μελοποιών. Αυτή του η ενέργεια αποτέλεσε τον πρόδρομο της Μεταρρύθμισης του 1814 - 1815, παρ’ ότι στην αρχή δεν την είδαν με αγαθή προαίρεση οι του Πατριαρχείου. Βλέποντας, όμως, την άμεση πρόοδο των μαθητών του, τον κάλεσαν ούτως ώστε να τελειοποιήσει τη μέθοδό του και να ξεκινήσει μεθοδικά τη διδασκαλία της. Αυτό έγινε μετά από ένα τυχαίο περιστατικό που καταγράφεται από τον Γεώργιο Παπαδόπουλο ως εξής: Κάποιοι οικοδόμοι από τη Μάδυτο που είχαν χρηματίσει μαθητές του Χρυσάνθου, ενώ έχτιζαν τον τελευταίο όροφο της οικείας του Μητροπολίτου Ηρακλείας Μελετίου, έψαλαν έντεχνα μαθήματα. Ακούγοντας τους ο Μητροπολίτης τους ρώτησε πως έμαθαν να ψάλλουν τόσο έντεχνα τα «δεινά» εκείνα μαθήματα και εκείνοι του αποκρίθηκαν πως αυτό οφειλόταν στον συμπατριώτη του Αρχιμανδρίτη, τότε, Χρύσανθο. Έτσι, ο Ιεράρχης αντιλαμβανόμενος την αδικία εις βάρος του Μαδυτινού ιερωμένου ενήργησε, ώστε να επιστρέψει στο Πατριαρχείο. 

Με την επιστροφή του στο Πατριαρχείο και με τη βοήθεια του τότε Λαμπαδαρίου, Γρηγορίου Λευιτίδου, και του μετέπειτα Χαρτοφύλακος, Χουρμούζη Γιαμαλή, ο Χρύσανθος τελειοποίησε το σύστημα του. Οι τρεις Διδάσκαλοι διορίσθηκαν στην Πατριαρχική Σχολή για να διδάξουν, με τον Χρύσανθο να αναλαμβάνει το μάθημα της Θεωρίας. Ως ανταμοιβή για το έργο του, στον Χρύσανθο δόθηκε το αρχιερατικό αξίωμα και ποιμαντορία της επαρχίας του Δυρραχίου. Επιδόθηκε με περίσσιο ζήλο στην διάδοση του νέου συστήματος, έως ότου τον κάλεσε η Μητέρα Εκκλησία να αναλάβει τη Μητρόπολη Σμύρνης και εν συνεχεία εκείνη της Προύσης, όπου και πέθανε.

Χρυσάνθου εκ Μαδύτων,
Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής,
Τεργέστη, 1832

Ο Χρύσανθος πριν τον θάνατό του κατάφερε να γράψει δύο θεωρητικά, ένα εισαγωγικό (1821) και ένα πλήρες (1832). Στα δύο αυτά έργα του αποτέλεσαν τη βάση για όλα τα σχεδόν τα μετέπειτα θεωρητικά. Αυτό άλλωστε ήταν λογικό, καθώς η νέα Μέθοδος είχε επικρατήσει και πέραν τούτου ο Χρύσανθος, όχι μόνο αποτελούσε αυθεντία ως ένας των εφευρετών, αλλά και τον πρώτο που κατέγραψε ένα πλήρες Θεωρητικό της Βυζαντινής Μουσικής, που καλύπτει σχεδόν κάθε πτυχή της Μουσικής. Εξίσου σημαντικό με το καθαρά θεωρητικό μέρος του Μεγάλου Θεωρητικού είναι και η πρώτη προσπάθεια συστηματικής συγγραφής ιστοριογραφικής μελέτης για την ελληνική μουσική, ψήγματα της οποίας βρίσκουμε έναν αιώνα πριν στον Κύριλλο Μαρμαρηνό.

Βιβλιογραφία:

Μ. Αλεξάνδρου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, (Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2016).
Θ. Γεωργιάδου, Η Νέα Μούσα, Συνοπτική, Ιστορική και Τεχνική Μουσική Μελέτη, (Κωνσταντινούπολη: Δημητριάδου, 1935).

Γ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί εἰς τήν Ἱστορίαν τῆς παρ' ἡμῖν Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, (Αθήνα: Κουτσουλίνου & Αθανασιάδου, 1890).

Χρυσάνθου, Εισαγωγή και Μέγα Θεωρητικόν της Μουσικής, (Αθήνα: Κουλτούρα, 2003).